Te laat komen bij doktersafspraken, niet nuchter zijn voor een geplande operatie, bijsluiters van medicijnen niet goed begrijpen. Het gebeurt laaggeletterden maar al te vaak. Hoe onveilig is laaggeletterdheid en hoe kan de zorg daarmee omgaan?
In Nederland zijn zo’n 2,5 miljoen mensen van zestien jaar en ouder laaggeletterd. Dat zijn geen analfabeten – dan kun je helemaal niet lezen en schrijven – maar laaggeletterden hebben wel moeite met lezen, schrijven en het begrijpen en toepassen van informatie. Ze beheersen niet het minimale niveau (ook wel aangeduid met “2F”) dat door de overheid is vastgesteld om volwaardig mee te kunnen doen in de maatschappij. Wel weten ze hun ‘handicap’ vaak goed te verbergen met een vlotte babbel. Maar vroeg of laat lopen laaggeletterden tegen grote problemen op. Ook in de zorg.
Schaamte
“Probeer maar eens de weg te vinden in het ziekenhuis als je niet goed kunt lezen”, zegt Jeanne Guijken (69) die vroeger zelf laaggeletterd was. “Op de bewegwijzering staan veel moeilijke woorden, zoals ‘neurologie’ of ‘urologie’. Dat begrijpen laaggeletterde mensen echt niet hoor.” Inmiddels gaat het lezen en schrijven haar, door de taalcursus die ze al vijf jaar volgt, een stuk beter af. “Laaggeletterden”, zegt Guijken, “vragen niet graag de weg bij een balie. Ze schamen zich voor hun laaggeletterdheid en willen niet de hele tijd afhankelijk zijn van anderen. Daarom zou het juist goed zijn als ze de weg gewoon zelf kunnen vinden.” Hoe? Bijvoorbeeld door eenvoudige woorden als ‘hersenen’ en ‘blaas’ op de borden te zetten of door meer met plaatjes te werken, meent Guijken.
Trucje
Vorige maand is ze aan haar knie geopereerd en nu moet ze vier maanden revalideren. “Omdat ik nu vrij goed kan lezen en schrijven, heb ik alles goed kunnen volgen tijdens de behandeling”, zegt ze. “Maar ik weet uit ervaring dat laaggeletterden hier veel moeite mee hebben. Neem bijvoorbeeld de gesprekken met de dokter. Veel artsen gebruiken onbewust een hoop moeilijke woorden. Omdat laaggeletterden zich dom voelen als ze wéér moeten vragen wat iets betekent, doen ze het maar niet.”
En dat kan leiden tot onveilige situaties meent Guijken, die zelf een lang in een ziekenhuis heeft gewerkt als verzorgende en later als voedingsassistent. “Deze groep mensen is ontzettend kwetsbaar en de drempel om zelf aan te geven dat je moeilijk kunt lezen en schrijven is hoog. Het zou goed zijn als zorgpersoneel daar meer aandacht voor heeft.” Ze vertelt dat zij wel eens een trucje gebruikte om te testen of iemand laaggeletterd was. “Ik bood patiënten dan een informatiefolder op de kop aan. Als die persoon deed alsof hij de folder las, maar hem niet omdraaide, dan wist ik dat er iets mis was.”
De kwetsbaarheid van de grote groep laaggeletterden in Nederland zit hem niet alleen in de laaggeletterdheid zelf. Uit onderzoek van het NIVEL2 blijkt dat laaggeletterden vaker ziek zijn dan mensen die wel goed kunnen lezen en schrijven. Ook hebben ze een grotere kans om eerder dood te gaan. Verder maken laaggeletterden vaker gebruik van huisartsen- en ziekenzorg en juist minder gebruik van nazorg en preventieve zorg.
[ref]
Het NIVEL bracht een rapport uit over laaggeletterden in de gezondeheidszorg.[/ref]
Aap Noot Nier
Michael van Balken, uroloog in het Rijnstate Ziekenhuis in Gelderland, erkent het probleem van laaggeletterdheid en is samen met zijn collega’s van de afdeling het project ‘Aap noot nier’ gestart. Ze ontwikkelden speciale informatiefolders en -filmpjes voor laaggeletterde patiënten, die inmiddels ook door de Nederlandse Vereniging voor Urologie worden gebruikt. “We hebben ons daarbij laten inspireren door de veiligheidskaarten in vliegtuigen. Veel plaatjes en betrekkelijk weinig tekst. Ook gebruiken we zo min mogelijk moeilijke woorden, zodat de informatie voor iedereen begrijpelijk is.”
Michael van Balken, uroloog in het Rijnstate Ziekenhuis in Gelderland.
[ref]Aap Noot Nier
Benieuwd naar de informatievideo’s die het team maakt? Bekijk hier alvast de eerste video. Deze gaat net als de folder over een operatie aan een blaastumor.
[/ref]
Dat is nodig, vindt Van Balken, want het begrijpen van informatie is voor laaggeletterde patiënten erg lastig. “Als je als arts hebt doorgegeven dat de patiënt nuchter in het ziekenhuis moet verschijnen voor een ingreep, dan is het heel vervelend als deze toch van tevoren gegeten heeft. Dan kan de hele operatie namelijk niet doorgaan”, zegt hij. Maar waar medewerkers vroeger misschien geïrriteerd waren geweest, zijn ze volgens Van Balken door het project nu veel meer op hun hoede. “Nu denken ze: zou die persoon misschien laaggeletterd zijn? Het is goed dat die bewustwording steeds groter wordt”, aldus Van Balken.
De reacties die de uroloog van zijn patiënten krijgt op de aangepaste folders zijn ronduit positief. Maar daar maakt hij wel direct een kanttekening bij: “De positieve reacties komen natuurlijk alleen van patiënten die zich uit durven te spreken over hun laaggeletterdheid. Dat is lang niet iedereen.” Daarom geeft de uroloog al zijn patiënten zowel een normale folder als een aangepaste folder met veel plaatjes mee naar huis. “Het mooie is dat degenen die niet laaggeletterd zijn, de plaatjes vaak ook hartstikke fijn vinden om thuis nog even door te kijken”, zegt hij. “Zo slaan we dus twee vliegen in één klap.”
