Ouderdom komt met gebreken. We krijgen allemaal last van onze rug en pijn in de nek. Maar over psychische bezwaren, stelt chirurg Dick van Geldere, wordt niet geklaagd. Niet door onszelf, en niet door anderen. Een schokkend verhaal over Ferdinand Sauerbruch (1875-1951), de Jansen Steur van Duitsland.
‘Je lijkt Sauerbruch wel,’ siste lang geleden een van mijn bazen tegen mijn opleider. Dat dit geen compliment was, begrepen wij als assistent wel. Maar het waarom wilde een andere baas later toch niet aan ons uitleggen. Sauerbruch was toch de grootste chirurg van Duitsland geweest, de wereldberoemde grondlegger van de thoraxchirurgie?
Ferdinand Sauerbruch (1875-1951) vond als assistent een methode om de thorax te openen zonder de dodelijke collaps van de longen. Hij bouwde in 1904 een operatiekamer – de ‘Sauerbruch-kamer’ – met onderdruk waarbij alleen het hoofd van de patiënt buiten die ruimte verbleef. Vanaf die tijd waren thoracale operaties mogelijk aan longen, hart en slokdarm.
Baanbrekend
Sauerbruch verrichtte de eerste longoperaties ter wereld, veelal wegens tuberculose. Later ontwikkelde hij technieken voor de slokdarm- en hartoperaties. Chirurgen uit de hele wereld bezochten hem. Hij werd professor in Zurich en München en uiteindelijk in Berlijn, waar hij de afdeling chirurgie leidde in de beroemde Charité, het academisch ziekenhuis van de Humboldt-universiteit.
Naast zijn baanbrekende ontwikkeling van de thoraxchirurgie, maakte hij naam met vele andere nieuwe technieken. Zoals de omkeerplastiek, waarbij het bovenbeen werd vervangen door het onderbeen. Hij ontwikkelde in de Eerste Wereldoorlog een functionele arm-prothese, waarbij pezen de kunsthand bedienden. Ook deed hij fysiologische dierexperimenten met aan elkaar genaaide proefdieren.
Sauerbruch was in Duitsland de absolute keizer der chirurgen: geëerd, maar ook gevreesd. In zijn kliniek heerste een Pruisische kadaverdiscipline. De Chef – zo wenste hij aangesproken te worden – duldde geen tegenspraak. Hij eiste het uiterste van zijn staf en van zijn assistenten. Hij was zeer impulsief en temperamentvol en sloeg zijn assistenten soms tijdens een operatie met een instrument. Zelfs collega’s ging hij te lijf.
Maar hij kon ook vriendelijk zijn en charmant. Zijn patiënten droegen hem op handen. Hij liet zich rijkelijk belonen door wie het kon betalen, anderen opereerde hij gratis. Sauerbruch was wereldberoemd en opereerde tal van hoogwaardigheidsbekleders, waaronder Rijkspresident Von Hindenburg. Hij werd overladen met hoge onderscheidingen – later ook door de Nazi’s. Hij ontving de Deutscher Nationalpreis für Kunst und Wissenschaft, Hitlers alternatieve Nobelprijs. Hij was geen uitgesproken voorstander van het nationaalsocialisme, maar nam er ook geen afstand van.
Fatale fouten
Na de Tweede Wereldoorlog begon Sauerbruch fouten te maken. Fouten waar niemand iets van waagde te zeggen. Een beroemd acteur overleed na een liesbreukoperatie. Halverwege de operatie leek de Chef de controle te verliezen. Een bloeding uit de arteria femoralis werd grof doorstoken en postoperatief ontstond een fatale nabloeding. Niemand zei wat.
Na een wel zeer vlot uitgevoerde maagresectie bij een jonge vrouw, verzuimde de Chef om een vaatverbinding te maken. Zij stierf aan de gevolgen. Niemand durfde de machtige Sauerbruch aan te spreken op zijn bij vlagen waanzinnige gedrag. Een door anderen bij operatie niet weg te snijden geachte hersentumor, waar hij bij werd geroepen, meende hij wel even – zonder in te wassen – met blote handen te kunnen verwijderen. De tumor nam hij in zijn hand mee naar het stafbestuur waar hij toevallig net mee in gesprek was, om aan te tonen dat die chirurgen van tegenwoordig niet meer kunnen opereren. ‘Nichts ist inoperabel…’ De patiënt was toen al overleden.
In het grootste geheim werden ’s nachts corrigerende operaties verricht en men trachtte Sauerbruch zoveel mogelijk bij moeilijke gevallen weg te houden. De klinische en de politieke verhoudingen in die tijd waren echter dusdanig dat Sauerbruch ongestoord kon dooropereren. Niemand kon, wilde of durfde hem tegen te houden.
Dement
Sauerbruch leed aan Gehirnsklerose, vasculaire dementie, met goede en slechte episoden. De medische staf worstelde ermee, maar vond geen gehoor bij het bestuur van het ziekenhuis of de gemeenteraad, en evenmin bij het ministerie. De voorzitter van de Duitse Academie van Wetenschappen zei tijdens een bespreking met het Centraal Bureau voor Volksopvoeding van de Sovjetzone van Duitsland in 1949: ‘In de komende krachtmeting van het proletariaat, de krachtmeting tussen socialisme en kapitalisme, zullen miljoenen mensen het leven verliezen. In het licht van dat feit is het toch van geen belang dat Sauerbruch op zijn operatietafel een paar dozijn mensen doodt? Wij hebben de naam Sauerbruch nodig.’
Uiteindelijk werd Sauerbruch een vervroegd pensioen aangeboden, dan wel opgedrongen. Langzaam en met veel tegenzin verliet Sauerbruch op 74-jarige leeftijd de kliniek, om verder te werken in de privékliniek van een bevriende chirurg, die nog van niets wist. Ook daar ging het snel mis en de overheid verbood hem uiteindelijk verder te praktiseren.
Bevlogen patiënten wisten hem echter thuis te vinden, waar hij ze opereerde op de keukentafel. Vaak zonder verdoving en met gebrekkig en onsteriel instrumentarium – geassisteerd door zijn vrouw. Met vaak ernstige complicaties werden ze dan later in een ziekenhuis elders in de stad opgevangen.
Zijn laatste patiënt was een vrouw met een grote halskliermetastase van borstkanker. Hij opereerde haar op gruwelijke wijze zonder verdoving: de wond was 20 centimeter lang. Kort daarna werd Sauerbruch opgenomen. Hij overleed in 1951 op 76-jarige leeftijd.
Het verhaal werd lang verborgen gehouden. In zijn memoires Das war mein Leben – een bestseller uit 1951, maar niet door hemzelf geschreven – geen woord daarover. Uiteraard ook niet in de verfilming daarvan in 1954. De hele neergang van Sauerbruch wordt pas in 1961 beschreven in het boek Die Entlassung – Das Ende des Chirurgen Ferdinand Sauerbruch van Jürgen Thorwald. De familie wilde publicatie verhinderen, maar verloor de rechtszaak.
Jansen Steur
Kan zoiets anno nu niet meer gebeuren? Dat is in Nederland steeds minder waarschijnlijk, hoewel er recent nog een paar disfunctionerende artsen waren die de pers haalden. Alle kwaliteits- en veiligheidsmanagementsystemen ten spijt is de aanspreekcultuur nog niet ver gevorderd. We zijn collegiaal en loyaal, en denken bovendien: heden gij, morgen ik. Arts-biochemicus en columnist Piet Borst schreef in 2009 al dat we niet lafhartig moeten wegkijken, maar moeten ingrijpen:
“Ook voor een arts moet het echter prettig zijn om te weten dat hij tegen zichzelf wordt beschermd als er een draadje knapt in de hersenen. Jansen Steur leidt nu een ‘afschuwelijk leven’ omdat hij het vertrouwen van zijn patiënten heeft beschaamd, zegt hij zelf. Hij was vast dankbaar geweest als zijn collegae of de ziekenhuisdirectie hem tijdig uit zijn spreekkamer hadden gehaald. Dat mijn broeder mij hoedt, zoals ik ook mijn broeders hoeder ben, lijkt mij geruststellend voor een goede dokter die het beste met zijn patiënten voorheeft.”
Tja.
Dit artikel is eerder verschenen in het Nederlands Tijdschrift voor Heelkunde (september 2014)
