Het denken over veiligheid in de zorg wordt gedomineerd door begrippen als risicomanagement, indicatoren, veiligheidssystemen, kwaliteits- en veiligheidsinstrumentarium en integraal veiligheidsmanagement.Deze ‘technische’ termen reflecteren de dominantie van de systeembenadering. Ze benadrukken dat incidenten niet louter kunnen worden toegeschreven aan ‘de handen aan het bed’. Immers, de gezondheidszorg wordt gekenmerkt door complexe zorgsystemen die sterk met elkaar verknoopt zijn. Om incidenten te voorkomen moeten we daarom ook individu-overstijgende factoren erbij betrekken, zoals de werkomgeving, het managementsysteem en de organisatiestructuur.
Het voordeel van de systeembenadering is dat we – zodra we weten waar de fouten zitten – het systeem veilig kunnen maken via bijvoorbeeld ‘best practices’, richtlijnen en checklists. Bovendien kunnen we het systeem zelf ook gebruiken voor het verbeteren van de veiligheid. Door de ‘engineering’ van ‘human factors’ of ‘resilience’ kunnen we ‘upstream’ risico’s verminderen en dus de effecten van menselijk falen verkleinen of – nog beter – verhinderen.
Deze verschuiving van de individuele brokkenmaker naar de organisatorische structuur is een belangrijke stap geweest in het veiligheidsdenken en -doen. De individuele benadering negeerde immers de algehele context waarin zorg plaatsvindt. De systeembenadering lost dit probleem op door deze juist centraal te zetten in het zoeken naar de oorzaak van fouten en het vinden van oplossingen.
‘De systeembenadering is belangrijk, maar we moeten er niet in doorschieten’
Maar zijn we met deze draai richting systeem en structuren niet te ver weggedraaid van de individuele zorgprofessional? Welke rol speelt de gelaagdheid van gebeurtenissen en de veelzijdigheid van interpretaties van de specifieke situatie door de zorgverlener nog in de systeembenadering? Waar is plaats voor het oplossend vermogen van de individuele zorgverleners?
De systeembenadering wordt immers gekenmerkt door ‘counting and control’ en ‘measure and manage’ terwijl de dagelijkse realiteit er een is van actie en interactie met verwachte en onverwachte situaties. Het is een dynamiek die om voortdurende aanpassingen vraagt. Door overmatige inzet van protocollen en checklists wordt de beslisruimte aan het bed steeds kleiner.
De systeembenadering is belangrijk, maar we moeten er niet in doorschieten want dan dreigen we de informele kennis en kunde van de individuele professional te vergeten als ook de specificiteit van de zorgsituatie. De dynamiek op de werkvloer vraagt ook om creatieve oplossingen, regels breken om erger te voorkomen en tijd en ruimte voor aanpassingen in het moment zelf.
Kortom: het is tijd voor een individuele benadering (in een juiste mix met aandacht voor de organisatorische structuur). Maar dan niet één die zich richt op de fouten als gevolg van individueel falen, maar op de veiligheid als gevolg van de vindingrijkheid van de zorgverleners aan het bed.
