Openheid is hier de norm. Punt!

Het was onlangs brekend nieuws op het NOS Journaal: chirurg praat openlijk over zijn medische fout. Het ging om Marc van Tilburg, een ervaren chirurg in ziekenhuis Sint Jansdal in Harderwijk (op ZorgkaartNederland krijgt hij een 9,7 van zijn patiënten). Hij vertelde ‘op camera’ openlijk over zijn links/rechts-verwisseling bij een liesoperatie. Hij schaamde zich rot, maar vond het zijn plicht er open over te zijn, ook in de media: “Je moet calamiteiten melden en je data delen, zodat ook anderen ervan kunnen leren. Ik doe dat waar ik maar kan. Op congressen, in gesprekken met collega’s, overal. Openheid over fouten maakt ons als artsen allemaal beter.”

[ref]
Project OPEN
Hoewel iedereen het erover eens is dat zorgverleners professioneel en open moeten reageren als er iets misgaat, is dat in de praktijk nog geen vanzelfsprekendheid. Dat is de conclusie van een onderzoek in 12 ziekenhuizen die openheid hoog op de agenda hebben staan. De ziekenhuizen zijn aangesloten bij het leernetwerk OPEN, een project van het NIVEL, VUmc en AMC, en hebben elkaar inzicht gegeven in hoe zij openheid na medische incidenten in praktijk brengen, waar ze tegenaan lopen en hoe ze die problemen hebben opgelost. Het onderzoek is hier te lezen.[/ref]

In de termen van de onderzoekers van OPEN is Van Tilburg een typische champion, een professional die leiderschap toont in openheid. Dat dit leiderschap nog altijd niet overal vanzelfsprekend is, wordt duidelijk uit de eerste rapportage van het project OPEN. OPEN is een leernetwerk waarin een twaalftal vooruitstrevende ziekenhuizen, enkele onderzoekers van Nivel en andere betrokken partijen samenwerken om inzicht te krijgen in de manier waarop openheid na medische incidenten georganiseerd moet worden.

Hoe staat het er voor met die openheid in ziekenhuizen? Uit een recente enquête blijkt dat slechts 25 procent van de zorgprofessionals vindt dat het ‘gewoon goed’ zit bij hun ziekenhuis met die openheid. De patiënt zelf heeft er nog minder vertrouwen in: slechts 5 procent gelooft dat ziekenhuizen volledig open zijn als het gaat om omgang met incidenten. Dat zijn schokkend lage percentages, vindt ook het leernetwerk OPEN. 

Hun eerste rapportage getuigt zowel van bevlogenheid als nuchtere helderheid. De leervraag was: wat kun je als instelling het beste doen na een incident? De praktijken van de meewerkende ziekenhuizen bleek heel divers, maar het keerpunt in denken was bij alle instellingen hetzelfde: een ernstige calamiteit, met negatieve media-aandacht. Pas dan wordt er echt over openheid gesproken.

Hoofdconclusie van de onderzoekers is: openheid in een ziekenhuis komt alleen tot stand als er op drie niveaus, in samenhang met elkaar, maatregelen worden genomen. Ten eerste voor de patiënt. Die heeft behoefte aan één aanspreekpunt. Stel dus een begeleider aan die de hele procedure aan de zijde van de patiënt meeloopt en geef inzage in alle – liefst toegankelijk geschreven – rapportages en bespreek die met de patiënt.

Ten tweede moet er aandacht zijn voor de betrokken zorgverlener. Niet iedere dokter of verpleegkundige is communicatief vaardig genoeg om een patiënt open en eerlijk tegemoet te treden. Ook schaamte speelt een rol. Daarom moet er opvang en begeleiding zijn voor de zorgverlener, juist met het oog op de beste service voor de patiënt.

Ten slotte zijn er de leidinggevenden die de taak hebben een duidelijke boodschap af te geven. En die luidt kortweg: ‘Openheid is hier de norm. Punt!’ Zij creëren een omgeving waarin veilig onderling kritiek gegeven kan worden en waarin leren van incidenten voorop staat.

Johan Legemaate, hoogleraar gezondheidsrecht aan de Universiteit van Amsterdam en als onderzoeker betrokken bij OPEN, wijst op het belang van het eerste gesprek direct na het incident. “Als je dat verprutst, komt het zelden nog goed tussen ziekenhuis en patiënt.” Legemaate kan het weten want als lid van het Centraal Tuchtcollege komt hij de verbeten patiënten tegen op het eindpunt van een lange juridische strijd. “In vrijwel alle gevallen zeggen ze: ‘We voelen ons niet gehoord, dat was de reden om door te vechten’.”

Het Amphia Ziekenhuis lijkt zich ten volle van bewust van dat risico. Rob Slappendel (voormalig hoofd kwaliteit en veiligheid) liet zich in het beleid inspireren door het boek Als Disney de baas was in uw ziekenhuis. Disney zegt: bedenk altijd iets dat bóven de verwachting van uw patiënt uitgaat. En dus draaien ze bij Amphia de rollen om: de patiënt hoeft niet naar het ziekenhuis te komen voor een gesprek, het ziekenhuis komt bij de patiënt thuis. Niet één keer, maar minstens drie keer. De eerste keer om te vragen: hoe gaat het met u? De tweede keer om de interne rapportage te bespreken en de derde keer om de terugrapportage van IGZ te bespreken. Kost dat niet teveel tijd? “Nee,” zegt Slappendel, “dat spáárt tijd!”

Is het volledig nieuw wat de onderzoekers van OPEN hebben opgeschreven? Nee. We hebben immers al een breed gedragen en zorgvuldig geformuleerde gedragscode GOMA die stapje voor stapje aan gezag en bekendheid wint in Nederland. Maar OPEN heeft wel de rol van het ziekenhuis na een incident heel helder geoperationaliseerd. De meerwaarde van de studie OPEN is de relatieve eenvoud waarin alles nog eens is beschreven in een dun en leesbaar rapport dat gebaseerd is op een open uitwisseling in een leernetwerk en gesprekken met ervaringsdeskundigen. En OPEN blijft gelukkig ver weg van het juridisch jargon. Ook heeft deze eerste studie geleid tot een tamelijk eenvoudige infografiek waarin de vier stappen naar een adequate reactie na een incident zijn samengevat.

Over een ‘just culture’ kun je heel ingewikkeld doen maar de kern ervan komt meestal neer op twee eenvoudige vragen: 1. Hoe zou ik het zelf willen als ik deze patiënt was? En 2. Hoe kunnen we daar in ons beleid zo dicht mogelijk bij in de buurt komen? Daar hoef je geen nieuwe systemen voor in te richten vindt ook Inspecteur Generaal Ronnie van Diemen. “Gedragseisen stellen, leren en verbeteren, dat is de uitdaging van de toekomst.”

Een lerend netwerk van 12 ziekenhuizen is een prachtig begin.