Wie leert kijken door de ogen van Jessica Mesman, onderzoeker wetenschap & techniek in Maastricht, ziet de waarde van dagelijkse routines in de zorg. ‘Er valt veel te leren van wat goed gaat.’ Een ander perspectief op patiëntveiligheid.
‘Veiligheid? Daar weten we nog niet zoveel van af. Ja, we weten heel goed wat veiligheid niet is. Vraag mensen wat veiligheid is en ze beginnen over de dingen die misgaan. Maar wat is veiligheid dan wel?’
Het is Jessica Mesman ten voeten uit. De universitair hoofddocent bij de vakgroep wetenschap- en techniekonderzoek aan de Universiteit Maastricht stimuleert je met haar scherpe observaties om zaken van een andere kant te bekijken.
Nog zo’n Mesmaniaanse observatie: ‘Het is bizar dat er in de zorg zo weinig fouten worden gemaakt, gezien de omstandigheden waarin zorgverleners moeten werken. Ik heb laatst enkele verpleegkundigen gefilmd die medicatie klaarmaakten. Ze werkten in een veel te kleine ruimte en waren voortdurend in de weer met van die grote spuiten. Link, zou je misschien denken. Maar de verpleegkundigen bewogen moeiteloos langs elkaar heen. Als de een bukte of een stap opzij zette, pakte de ander snel iets wat ze nodig had. In een één vloeiende beweging, zonder elkaar te raken. Het was alsof ik naar het Nederlands Danstheater zat te kijken. Toen ik ze de beelden liet zien, zeiden ze: “Jee, dat doen we eigenlijk best goed.”’
Leuk, maar wat zegt dat?
‘Dat deze verpleegkundigen elkaar feilloos aanvoelen. Daar gaat een grote kracht van uit. Als je ze vraagt waaróm het zo goed gaat, krijg ik meestal te horen: geen idee, zo doen wij dat hier nu eenmaal. Voor hen vallen deze handelingen niet meer op. Maar het zijn vaak wel handelingen die een cruciaal onderdeel zijn in het proces. Als je inzoomt op de dingen die goed gaan, zie je dat er heel veel kennis en ervaring op de werkvloer aanwezig is. Die kennis wordt nauwelijks aangeboord. Met exnovatie kun je deze verborgen kennis zichtbaar maken. ’
Exno-wat?
‘Exnovatie is dat wat reeds aanwezig is op de voorgrond plaatsen om de praktijk te verbeteren. Exnovatie is als het ware ‘innovatie van binnenuit’. De focus ligt niet op iets nieuws of afwijkends, maar op de dagelijkse routine op de werkvloer. Als je mij nu vraagt hoe ik mijn veters strik, kan ik je dat moeilijk uitleggen. Terwijl ik dat dagelijks zonder moeite en met succes doe.’
Waarom zou je dat willen weten?
‘Als de dingen gaan zoals ze moeten gaan, hebben we niet altijd door welke factoren bepalen dat dat proces goed gaat. Terwijl daar misschien veel van te leren valt. Voor anderen, maar ook voor jezelf. Want misschien kan het wel beter, handiger of veiliger.’
Hoe maak je onzichtbare handelingen zichtbaar?
‘Door mensen op gepaste afstand naar de dagelijkse gang van zaken van zichzelf en hun collega’s te laten kijken. Video is daar een handig hulpmiddel voor. Beeldopnames bieden een frisse blik op de dagelijkse routines. Het kan leiden tot nieuwe inzichten over oude kennis en kunde. Ik doe dit al enige tijd in het MUMC en merk dat het motiverend werkt. Artsen en verpleegkundigen verrichten veel handelingen alleen en hebben geen idee hoe anderen het doen. Daar praten ze ook niet over, terwijl ze er soms wel behoefte aan hebben. Ik zou bijvoorbeeld best willen weten hoe mijn collega’s studenten begeleiden. Dat geldt voor een arts of verpleegkundige ook. Veel handelingen leer je in de praktijk, na school. Na hun opleiding kijken artsen nog zelden bij elkaar mee. Terwijl ze natuurlijk allerlei handigheidjes van elkaar kunnen leren. Door die handelingen bij verschillende collega’s te filmen en te bespreken, komt die uitwisseling vanzelf op gang.’
Je noemt dit exnovatieve videoreflexiviteit. Wat film je zoal?
‘Ik ben ooit begonnen om een gang op een bepaalde afdeling te filmen. Toen ze de filmpjes terugzagen realiseerden ze zich dat ze zich iedere ochtend tussen de waskarren door moesten wringen. Heel onhandig en misschien ook risicovol. De medewerkers hebben daarna zelf besloten om de waskarren een vaste plek te geven.
Bij neonatologie hebben we het verschonen van luiers gefilmd. Een dagelijkse routine die iedereen zonder problemen doet. De camera was zo neergezet dat de baby van de zijkant werd gefilmd, dus vanuit een perspectief zoals de verpleegkundigen die nooit zien. Zo konden ze zien dat de beentjes tijdens het verschonen vaak in een te steile hoek omhoog werden gehouden. Dat zou letsel kunnen veroorzaken, hoewel dat nooit is gebeurd. Er is dus nog nooit iets fout gegaan op dat gebied, maar ze hebben het voor de zekerheid wel verbeterd.
Er is ook een afdeling geweest die het aantrekken van steriele handschoenen onder de loep nam. De beelden lieten zien dat niemand het verkeerd deed, iedereen hield zich netjes aan het protocol. Toch deed iedereen het op een andere manier. Het protocol zegt namelijk wel hoe je iets moet doen, maar geeft niet altijd aan waar je de handeling uitvoert. Iemand trok ze bijvoorbeeld aan boven een rommelige tafel, terwijl anderen dat boven een lege tafel deden. Bij de rommelige tafel viel er bijna van alles op de grond. Toen de verpleegkundigen dat zagen, besloten ze zelf dat het handiger is om de handschoenen voortaan ook boven een lege tafel aan te trekken. Anderen zaten enorm te stuntelen met de verpakking. Bleek dat maat 7,5 van een ander merk was met een onhandige verpakking. Dus hebben ze besloten om voor deze maat over te stappen naar een ander merk.
Het mooie is dat er bij exnovatie zowel een individuele als gezamenlijke motivatie ontstaat om zaken te verbeteren. Niet zozeer om problemen op te lossen – dat mag natuurlijk ook – maar vanuit een professionele houding om beter te willen worden.’
Het lijkt me ook best confronterend. Hoe verlopen dat soort gesprekken?
‘Mensen zijn vaak verwonderd. ‘Hé, zo werk ik geloof ik ook’ of ‘Dat doe ik héél anders’ hoor je dan. Omdat de filmpjes niet bedoeld zijn om fouten bloot te leggen, zijn de reacties nooit aanvallend, maar juist positief. En dat levert heel veel energie op. De beelden laten zien dat we verschillend werken, door verschillen in opleiding en achtergrond en omdat we onze eigen routines ontwikkelen. Door die verschillen zichtbaar te maken, kunnen we zelf de beste methode kiezen. Het mooie is dat iedereen ondertussen z’n eigen kennis en ervaring inbrengt. Je gaat de enorme schat aan kennis, ervaring, kwaliteit en competentie die er gewoon is op de werkvloer gebruiken om zaken van binnenuit te verbeteren.’
Maar het kan ook uit de hand lopen, lijkt me.
‘Zeker. In een team waar heibel is, kan zo’n videoreflectie juist olie op het vuur gooien. Videoreflexiviteit werkt alleen als een afdeling daar zelf om vraagt en als mensen bereid zijn om met een kritische blik naar hun eigen en elkaars handelen te kijken. Het is wel belangrijk dat de afdeling zelf bepaalt wat het onderwerp wordt. Het moet echt iets van hen zelf zijn. Ik train mensen van de afdeling zodat ze zelf opnames kunnen maken, fragmenten te kiezen en om deze te bespreken. Dat laatste is soms ingewikkeld, omdat veel zorgverleners de neiging hebben om vooral te kijken naar wat er misgaat. Kijken en bespreken wat en waarom er iets goed gaat, vergt een andere blik.’
Zien Raden van Bestuur de meerwaarde van deze methode?
‘De trend is om bij verbetertrajecten vooral een innovatie in huis te halen. Maar als je geen weet hebt van de rijkdom aan kennis en kunde die in de dagelijkse zorgpraktijk wordt ingezet, kun je deze ook niet op andere plekken in de organisatie inzetten. Bovendien bestaat het risico dat je bij innovatieve ingrepen per ongeluk gezonde delen van je werkplek wegsnijdt omdat je niet precies weet waarin de kracht van je eigen organisatie schuilt.
Ik zou Raden van Bestuur daarom willen oproepen om bij het verdelen van het geld ook te kijken naar wat er al in de organisatie aanwezig is. Exnovatie doet recht aan de creativiteit en ervaring op de werkvloer en gaat uit van blijvend verbeteren. Niet omdat er een probleem is, maar juist omdat er (nog) geen probleem is. Exnovatief denken is vooral proactief denken. Een Raad van Bestuur moet de infrastructuur leveren waarmee een afdeling op zijn eigen manier zijn eigen kennis en knowhow kan uitbuiten.’
Wilt u ook leren van wat er allemaal al goed gaat?
ZorgVeilig.nl leert zorgverleners, in samenwerking met Jessica Mesman, zichtbaar te maken wat vaak onopgemerkt blijft op hun afdeling: datgene wat meestal goed gaat. En daar veel van te leren! Een positieve intervisie-tool om werk veiliger, beter én leuker te maken. Neem voor meer informatie contact met ons op.
